Brandaan

Illustraties in Duitse handschriften en vroege drukken van de Reis van Sint Brandaan

Het avontuurlijke reisverhaal van de Ierse heilige Brandaan is in diverse laat-middeleeuwse handschriften en drukken van illustraties voorzien. Over deze illustraties heb ik mijn doctoraalscriptie geschreven (Een boek vol wonderen: geïllustreerde handschriften en vroege drukken van Sint Brandaans reisverhaal, 13e-16e eeuw, Universiteit Utrecht, 2004), naar aanleiding waarvan deze website is ontstaan. De site geeft informatie over geïllustreerde handschriften en drukken van de Duitse prozaversie van Brandaans reisverhaal. In een schematisch overzicht is per handschrift of druk weergegeven welke tekstpassages een illustratie hebben. Van iedere illustratie is bovendien een gedetailleerde beschrijving en in veel gevallen ook een plaatje te vinden.

Nadere toelichting op de website volgt hieronder.

Naar illustratie-overzicht

Download scriptie Een boek vol wonderen - tekst (PDF 7Mb)
Download scriptie Een boek vol wonderen - illustraties (PDF 32Mb)

In 2012 is een artikel verschenen over een gedeelte van mijn scriptieonderzoek:

Andrea van Leerdam, 'Herkenbare houtsneden. Iconografische ontlening in Duitse drukken van het reisverhaal van Sint Brandaan', Madoc 26 (2012) 3, 140-151.

- Inhoud en doel van deze website
- De Reis van Sint Brandaan
- Gebruik van de site
- 'Credits', contact

Inhoud en doel van deze website

Deze website is ontstaan bij mijn doctoraalscriptie over geïllustreerde handschriften en vroege drukken van Sint Brandaans reisverhaal (Een boek vol wonderen: geïllustreerde handschriften en vroege drukken van Sint Brandaans reisverhaal, 13e-16e eeuw, Universiteit Utrecht, Taal- en Cultuurstudies, augustus 2004). Ik heb deze scriptie geschreven onder begeleiding van dr. Truus van Bueren en dr. Clara Strijbosch.
         Het grootste deel van mijn scriptie is gewijd aan illustraties bij de Duitse prozaversie van de Reis van Sint Brandaan (in de literatuur wordt deze tekst kortweg Reis genoemd). De prozatekst lijkt in de late Middeleeuwen een bijzondere populariteit te hebben gehad in het zuidwesten van Duitsland: tussen 1476 en 1521 verschenen er in dit gebied maar liefst 22 drukken van, de meeste geïllustreerd met houtsneden. Ook zijn er twee handschriften met gekleurde pentekeningen van bekend uit het derde kwart van de vijftiende eeuw, eveneens vervaardigd in Zuidwest-Duitsland.
         In mijn scriptie bespreek ik de illustraties uit de twee handschriften en veertien verschillende drukken van de Duitse prozaversie. Vanwege deze grote hoeveelheid beeldmateriaal leek het me zinvol om in een duidelijk overzicht weer te geven welke episoden bij welke tekst zijn verbeeld. Een schema waarin episoden tegen handschriften en drukken zijn afgezet zou echter geen recht doen aan de interessante variaties in de iconografie van de afbeeldingen. Een schema met uitgebreidere informatie zou op papier vanwege de omvang al snel onhanteerbaar worden. Daarom besloot ik een website te maken, die niet alleen voor alle onderzochte handschriften en drukken weergeeft welke episoden een illustratie hebben, maar waarop ook alle onderzochte illustraties worden beschreven. Zo is deze website ontstaan, waarop de meeste illustraties bovendien direct te bekijken zijn.
         De bestudering van de Reis heeft zich in de afgelopen eeuw sterk op de teksttraditie gericht; aan illustraties is nauwelijks aandacht besteed. Deze lacune heb ik met mijn onderzoek enigszins willen opvullen. De database is enerzijds een weerslag van mijn eigen onderzoeksresultaten, anderzijds ook een instrument dat kan worden gebruikt bij vervolgonderzoek. Het online-overzicht kan verdere aandacht voor de illustraties bevorderen, omdat gedetailleerde informatie over de afzonderlijke afbeeldingen nu gemakkelijker toegankelijk is. Zo kunnen ook diegenen die zich niet in eerste instantie op illustraties concentreren, betrekkelijk snel een indruk krijgen van het Brandaan-illustratiemateriaal en hoe zich dit tot de tekst verhoudt. Daarmee kan de database dus ook ter ondersteuning van tekstonderzoek dienen.

Terug naar boven

De Reis van Sint Brandaan

In de Reis maakt Brandaan zijn zeereis als boetedoening. Hij had namelijk hoogst verontwaardigd een boek in het vuur gegooid, waarin hij had gelezen over allerlei wonderen der schepping die hij weigerde te geloven. Een engel vertelt hem dat hij met dit boek de waarheid heeft verbrand en dat hij voor straf de wonderen met eigen ogen moet gaan aanschouwen. Zo scheept Brandaan zich in met twaalf van zijn monniken. Tijdens zijn negen jaar durende zeereis beleeft hij vele avonturen: hij wordt geconfronteerd met zeemonsters, paradijselijke eilanden, vrome kluizenaars en zondaars die voor hun daden worden gestraft. Brandaan schrijft alles wat hij ziet op in een nieuw boek, dat hij bij thuiskomst op het altaar van de kloosterkerk legt. Hij heeft zijn boetedoening volbracht en sterft in vrede.
De belangrijkste bron voor de Reis moet de Latijnse Navigatio sancti Brendani abbatis zijn geweest, een tekst die in heel Europa wijdverbreid moet zijn geweest. De Reis is vermoedelijk in de twaalfde eeuw in het Rijnland ontstaan, en is alleen in het Duits-Nederlandse taalgebied verspreid. Behalve een Duitse prozaversie zijn een Nederduitse, een Middelhoogduitse en twee Middelnederlandse berijmde versies overgeleverd; uiteindelijk zouden zij allemaal op hetzelfde origineel teruggaan. Uitsluitend van de prozaversie zijn geïllustreerde exemplaren bekend. Ondanks de markante overeenkomsten tussen bepaalde episoden in de Reis en de Navigatio is al bij de eerste lezing van beide verhalen duidelijk dat ze sterk van elkaar verschillen. De oorspronkelijke Reis-auteur heeft ook aan vele andere teksten ontleend, zowel uit de vroege Middeleeuwen als uit zijn eigen tijd. Veelal lijkt hij zijn bronnen speciaal te hebben bewerkt met het oog op de interesses van zijn twaalfde-eeuwse publiek.

Enkele suggesties voor verdere literatuur:

Glyn S. Burgess en Clara Strijbosch, The legend of St. Brendan. A critical bibliography (Dublin 2000)
Clara Strijbosch, The seafaring saint. Sources and analogues of the twelfth-century Voyage of Saint Brendan (Dublin/Portland 2000)
Marie-Louise Rotsaert, San Brandano. Un antitipo germanico (Rome 1996)
Lutz Unbehaun ed., Die wundersame Meerfahrt des Sankt Brandan. Kommentarband zum Rudolstädter Faksimile »Von Sant Branden eyn hübsch lieblich lesen, was wunderss er uff dem Moer erfaren hat«, 1496 von Conrad Hist in Speyer gedruckt (Rudolstadt/Jena 1994)
Willem Pieter Gerritsen, Doris Edel en Mieke de Kreek, De wereld van Sint Brandaan
Wilhelm Meyer, Die Überlieferung der Deutschen Brandanlegende. I. Der Prosatext (dissertatie Göttingen 1918; dl. II-IV zijn verloren gegaan)

Terug naar boven

Gebruik van de site

Op de hoofdpagina van de website staat een schema, waarin de episoden van het verhaal en de door mij onderzochte handschriften en drukken tegen elkaar zijn uitgezet. Dit schema maakt snel zichtbaar welke episoden in welke drukken en handschriften zijn geïllustreerd.

De symbolen in het schema hebben de volgende betekenis:

handschrift of druk heeft een illustratie bij de betreffende episode

handschrift of druk heeft geen illustratie bij de betreffende episode

episode in handschrift of druk heeft geen eigen illustratie, maar is in één plaatje 'samengevoegd' met een andere episode

Twee vinkjes in één vakje geven aan dat er twee plaatjes bij een episode horen. Ik heb het onderscheid tussen groene en rode vinkjes om twee redenen gemaakt. Allereerst geeft het schema hierdoor een betrouwbaar overzicht van de aantallen afbeeldingen per druk of handschrift. Een rood vinkje verwijst altijd naar een afbeelding die ook al ergens met een groen vinkje is aangeduid. Verder is het onderscheid tussen groene en rode vinkjes vooral van belang voor de illustraties op de titelbladen van de drukken. Soms heeft het titelblad een eigen illustratie, aangeduid met een groen vinkje. In andere gevallen hoort de titelbladillustratie bij een episode uit het begin van het verhaal. Dit is aangegeven met een rood vinkje, omdat de afbeelding bij de betreffende episode is beschreven.

Nadere informatie over een afbeelding:
Klik op het vinkje van de gewenste afbeelding in het schema op het hoofdscherm. Er verschijnt een scherm met gegevens over de druk of het handschrift, een beschrijving van de afbeelding en in veel gevallen ook de afbeelding zelf.

Nadere informatie over een episode:
Klik in het schema op het hoofdscherm op de korte aanduiding van de episode. Er verschijnt een scherm met een uitgebreidere samenvatting van die episode.

Verantwoording van het onderzoeksmateriaal dat ik heb gebruikt:
Klik in het schema op het hoofdscherm op de korte aanduiding van een handschrift of druk. Per tekst heb ik aangegeven wat mijn bron was.

Vergelijking van meerdere illustraties:
Het is mogelijk een selectie te maken van meerdere illustraties, om die met elkaar te vergelijken. Dit gaat als volgt:

Klik op het vinkje van de gewenste afbeelding in het schema op het hoofdscherm.
Kies in het detailscherm de optie 'toevoegen aan selectie'. In het overzicht op de hoofdpagina wordt deze afbeelding nu gemarkeerd. Herhaal stap 1 en 2 totdat alle gewenste afbeeldingen zijn geselecteerd.
Klik in het hoofdscherm op 'toon selectie'. Er verschijnt een scherm waarin de gegevens van alle gemarkeerde afbeeldingen onder elkaar worden getoond.

De geselecteerde afbeeldingen blijven in het overzicht op de hoofdpagina gemarkeerd totdat wordt geklikt op 'selectie opheffen'.

Terug naar boven

'Credits', contact

Voor al het technische werk ben ik veel dank verschuldigd aan Mattijs ter Heide, zonder wiens geduld, (vrije) tijd en kennis dit project nooit gerealiseerd had kunnen worden.
         Reacties zijn van harte welkom. Het overzicht is nog verre van volledig, eenvoudigweg omdat ik niet al het materiaal tot mijn beschikking had. Aanvullingen en commentaar stel ik dan ook zeer op prijs.
         Mijn hartelijke dank gaat uit naar dr. Truus van Bueren en dr. Clara Strijbosch, die bij de begeleiding van mijn werk tijd noch moeite hebben gespaard. Liz Raadsen van tekstbureau Kalliope ben ik dankbaar voor alle hulp bij de vervaardiging van de Engelstalige versie van deze website.
         Naar eer en geweten heb ik getracht alle bibliotheken te benaderen die de reproductierechten van de door mij gebruikte illustraties in bezit hebben, om hun uitdrukkelijke toestemming te verkrijgen voor het tonen van de illustraties op deze website. Ik dank de Universitätsbibliothek Heidelberg, de Universitätsbibliothek München, de Staatsbibliothek Bamberg, de Stadtbibliothek en het Gutenberg-Museum Mainz, de Historische Bibliothek Rudolstadt en de Bibliothèque de la ville Colmar voor het verlenen van deze toestemming. Indien rechthebbenden bezwaar hebben tegen het gebruik van afbeeldingen op de website, verzoek ik hun vriendelijk contact met mij op te nemen.

Andrea van Leerdam, oktober 2004
brandaan@terheide.nl

Terug naar boven